TOMASZ BOBRZYNSKI PHOTOGRAPHY

Jerozolima mistyczna – Jerozolimski pępek świata

Tomasz Bobrzyński | 50 komentarzy

• Share on Facebook.
• Share on Twitter.
• Pin It!

Niezwykły krajobraz, sielankowe wzgórza, wszelkie bogactwa i wojowniczy muzułmanie – taki obraz przekazany przez krzyżowców i pielgrzymów, a następnie przez stulecia interpretowany przez artystów utrwalał się w świadomości Europejczyków. Czy to obraz aktualny? Współcześnie zaś poznajemy jedynie skrawki jerozolimskiej rzeczywistości przez pryzmat mediów. Także Ściana Płaczu na okładkach nielicznych albumów fotograficznych daje niekompletne wyobrażenie o mieście trzech wielkich monoteistycznych religii. Dzisiejsza Jerozolima nie tylko skłania do refleksji, ale zaskakuje i szokuje. Przyjechałem tu po krwawej wojnie z Hamasem gdy hałas wybuchów dochodzący z pobliskiej Strefy Gazy ledwie ucichł i nie wiadomo na jak długo…

Stare miasto

Święte Miasto zwane przez jego żydowskich mieszkańców „Jeruszalaim”, a przez arabskich „Al-kuds” – było zburzone, odbudowane, znowu zburzone i odbudowane, ponownie zburzone i odbudowane, przebudowane i jeszcze raz przebudowane. Z zaciekawieniem obserwuję te pokłady architektoniczne. Mijam wysokie palmy, przechodzę przez Bramę Damasceńską i po przekroczeniu murów wzniesionych przez tureckiego sułtana odnoszę wrażenie, że znalazłem się w innym świecie.

Mieszkam w samym tętniącym sercu Jerozolimy, w czterechsetletnim budynku na granicy dzielnic chrześcijańskiej i muzułmańskiej, tuż przy VII stacji drogi krzyżowej. Z tarasu na dachu hotelu roztacza się widok wart skarbów Salomona. Za rogiem piętrzy się bazylika Grobu Świętego. W powietrzu unosi się zapach kadzideł i przypraw korzennych. Znaczna część starego miasta to odwieczny bazar okalający kościoły, meczety i synagogi. Jedynie dzielnica żydowska jest dość schludna, z nowszą zabudową i główną drogą Cardo (wytyczoną przez Rzymian gdy miasto nosiło nazwę „Aelia Capitolina”), ale najwięcej uroku mają dzielnice muzułmańska i chrześcijańska. Towary z całego Bliskiego Wschodu, kolorowe tkaniny z orientalnymi wzorami, metalowe naczynia, perskie dywany, arabska biżuteria i pokryte „świętym kurzem” dewocjonalia przepełniają gęstą tkankę wąskich uliczek. Jako że Jerozolima położona jest na wzgórzach, chodniki są często pochyłe lub mają postać schodów. Ściany domów z charakterystycznego jasnożółtego kamienia jerozolimskiego, nadbudowywane przez stulecia, rzucają głęboki cień i może zawaliłyby się, gdyby nie to, że często połączone są szerokimi łukami. Pozostawiono w nich kwadratowe otwory, które zapewniają minimalne oświetlenie tak zadaszonych ulic.

Jerozolima jest niesamowitym tyglem kultur. Barwny gąszcz ludzi, który przemierza ją wzdłuż i wszerz, stanowią: Arabowie, chasydzi (jakby nerwowo podążający w kierunku Ściany Płaczu), duchowni najczęściej wschodnich kościołów chrześcijańskich i przyjezdni z całego świata. Na ulicach panuje zgiełk, pokrzykują przekupnie i tragarze usiłujący przepchać się z towarami w charakterystycznych drewnianych wózkach albo niesionymi na głowie. Sprzedawcy są nadmiernie uprzejmi i próbują na różne sposoby zachęcić do oglądnięcia sklepików, oferują „specjalne ceny”, częstują potencjalnych klientów kawą z kardamonem, nazywają przyjaciółmi, zagadują jak mogą. Po zrobieniu zakupów – wręczają wizytówki, życzą szczęścia i błogosławią. Targowanie się jest w dobrym tonie. Nie wszystkie wonie są tu miłe – jedna z wąskich ulic jest w całości targiem mięsnym duszącym smrodem tak odrażającym, ze przyprawiającym o łzy. Słychać odgłosy papug, mieszają się modlitwy pielgrzymów w różnych językach i jakby usiłujące je zagłuszyć nawoływania muezinów (z wszystkich meczetów jednocześnie, co dla ucha Europejczyka sprawia wrażenie dzikiego wycia). Z początku łatwo się w tej gmatwaninie zgubić, ale pomoc w odnalezieniu drogi z entuzjazmem oferują ubogie arabskie dzieci (po czym szepczą pod nosem „give money!”). W zależności od części miasta rozbrzmiewa arabska muzyka albo śpiewy żydowskie (wyłącznie mężczyzn, gdyż kobietom śpiewać nie przystoi), słychać powitania „Salam alejkum!” bądź „Szalom!”.

Bazylika Świętego Grobu

W Jerozolimie najciekawsza moim zdaniem jest bazylika Pańskiego Grobu – najważniejszy kościół chrześcijański. Kościół zaskakujący i dziwny, imponujący, ale i chaotyczny zarazem. Bez wielkiej tajemnicy, którą w sobie kryje, chrześcijaństwo nie miałoby sensu. Świątynia ta – choć u początków swojej historii miała inna bryłę – powstała niemal dwa tysiące lat temu. Ze względu na zwartą zabudowę nie mogłem podziwiać całej bazyliki z zewnątrz, a nawet nie od razu do niej trafiłem. Żeby poznać ją dokładniej przychodzę tu codziennie. Już przy wejściu wrażenie robią na mnie potężne drewniane wrota i znajdujący się za nimi Kamień Namaszczenia, który zgodnie z tradycją leży w miejscu, w którym Józef z Arymatei namaścił ciało Jezusa mirrą i aloesem i owinął płótnem (z dużym prawdopodobieństwem tożsamym z Całunem Turyńskim). Owiewają mnie niesamowicie przyjemne zapachy palonej mirry i olibanum (żywicy kadzidłowca używanej już w starożytności i niegdyś przez krzyżowców, zwanej tu z angielskiego „frankincense”, a w polskich cerkwiach – ładan) oraz błogi chłód świątynnego wnętrza. Wonne opary unoszą się niczym modlitwa do Boga, a zapach palonego tu przez Greków czarnego bizantyjskiego kadzidła moim zdaniem przybliża człowiekowi raj.

Po stromych schodach wchodzę na Golgotę, gdzie postawiono kaplice – dość prostą katolicką i prawosławną w stylu bizantyjsko-greckim. Jednak ołtarz kaplicy katolickiej jest szczególnie drogocenny, a na sklepieniu nad nim zobaczyć można jedyny zachowany na Golgocie fragment mozaiki z czasów krzyżowców. Skała jest obudowana, ale częściowo widoczna za szkłem. Pod prawosławnym ołtarzem dotykam otworu wykutego przez Rzymian pod Krzyż.

Grób Chrystusa

W kościele zachwyca mnie wielka rotunda zwana Anastasis (Zmartwychwstanie), a na jej środku kaplica z Grobem Świętym. Podczas budowy bazyliki podjęto trud usunięcia otaczającej go skały. Przez małe wejście, nad którym wiszą lampy oliwne, przechodzę do ciasnej Kaplicy Anioła i wpatruję się w niewielki ołtarz z fragmentem kamienia wspomnianego w Ewangeliach. Jeszcze mniejszy otwór prowadzi mnie dalej do komory grzebalnej, a tam dotykam pękniętej gładkiej marmurowej płyty na skalnej półce – na skale tej spoczywało ciało Chrystusa.

Mam świadomość, że są to w zasadzie ruiny Świętego Grobu. Rzymianie usytuowali tu świątynię Wenus, prawdopodobnie chcąc w ten sposób stłumić kult wczesnochrześcijański (powyżej na Golgocie mógł stać posąg bogini), a wzniesiona później bazylika została zburzona przez Persów. Odbudowana bazylika bizantyjska została zburzona podczas arabskiego podboju Jerozolimy, a w szczególności zniszczono sam grób Jezusa. Bazylika została odbudowana i wielokrotnie przebudowywana, przy czym ostateczny kształt nadali jej krzyżowcy. Kolumny wokół rotundy pochodzą z fasady świątyni rzymskiej. Czuję, że ten niezwykły kościół jest tak stary, jak tylko może być, a edykuł nad Grobem Chrystusa miejscami pęka i ugina się pod własnym ciężarem (dlatego w czasach kolonii brytyjskiej wzmocniony został żelaznymi obejmami, na których pielgrzymi zapalają cienkie prawosławne świece). Na myśl, że to właśnie tu rozegrały się najważniejsze wydarzenia Nowego Testamentu i do tego miejsca ciągnęły rzesze krzyżowców z całej Europy, przechodzą mnie ciarki. Wyobrażam sobie jak donośnie brzmiało Te Deum odśpiewane tu przez uczestników pierwszej wyprawy krzyżowej po zdobyciu Jerozolimy i okrutnej masakrze jej ludności (zdobycie Jerozolimy na zawsze pozostało bolesną raną w świadomości muzułmanów).

Pod Golgotą odwiedzam grotę z pęknięciem po trzęsieniu ziemi – w grocie tej zgodnie z tradycją pochowana została czaszka Adama, na którą miała kapać krew Zbawiciela. W pobliżu są kaplice z pierwszej polowy IV w. upamiętniające ostatnie wydarzenia z życia Jezusa. Dostrzegam ludzi w milczeniu przytulających twarze do kamiennego ołtarza Kaplicy Wyszydzania. Dalej mijam Kaplicę Rozdzielenia Szat i Kaplicę Świętego Longinusa (żołnierza, który Włócznią Przeznaczenia otworzył bok Zbawiciela i został obmyty „krwią i wodą”, czyli jak sądzę opadniętymi czerwonymi krwinkami i oddzielonym osoczem). Poniżej mieści się Kaplica Świętej Heleny z połowy XII w. Wchodzę do niej powoli wielkimi schodami po drodze mijając liczne krzyże jerozolimskie wykute na ścianach przez krzyżowców i pielgrzymów. Echo niesie odgłosy kroków. Niezwykły nastrój tego miejsca potęguje ormiańska mozaika, ołtarz świętej cesarzowej Heleny, ołtarz poświęcony Dobremu Łotrowi – pierwszemu ogłoszonemu świętemu chrześcijańskiemu oraz duży obraz przedstawiający odnalezienie Krzyża. Schody prowadzą mnie jeszcze niżej do wykutej w skale cysterny, w której według tradycji św. Helena odnalazła trzy krzyże (istnienie cysterny sugeruje, że kiedyś znajdował się tu ogród). Drugi korytarz odchodzący z Kaplicy Świętej Heleny jest zwykle zamknięty i prowadzi do zapomnianej przez wieki, a niedawno odkrytej kaplicy św. Wartana. Widnieje tam na ścianie okręt rzymski z II w., a pod nim enigmatyczna inskrypcja „DOMINEIVIMVS” czasem tłumaczona jako „Panie, musimy wracać” (po łacinie „Domine ivimus” dosłownie znaczy „Panie, poszliśmy” i może być nawiązaniem do Psalmu 122: „Uradowałem się, gdy mi powiedziano: Pójdziemy do domu Pańskiego” – „in domum Domini ibimus” i w tym kontekście znaczy raczej „Panie, przyszliśmy”).

Kamienna posadzka w bazylice jest niejednolita, wytarta lub zniszczona i uświadamia mi, że świątynia jest w istocie kompleksem wielu budynków. W kilku miejscach dostrzegam, pod szklanymi osłonami, skałę Golgoty – białą, gdzieniegdzie z czerwonymi żyłami. Wszystko to sprawia ogromne wrażenie. Bazylika w Jerozolimie jest najbardziej niezwykłym, tajemniczym i mistycznym miejscem jakie widziałem. Wbrew sceptykom jest wiele przekonujących argumentów za tym, że to rzeczywiście tu, a nie gdzie indziej, odbyło się ukrzyżowanie, a w pobliżu znajdują się pozostałości autentycznego grobu Chrystusa. Zgodnie z opisem w Nowym Testamencie powinien się on znajdować poza miastem, a zatem lokalizacja bazyliki zastanawia mnie. Jednak w I wieku obszar ten musiał znajdować się poza murami – Żydom nie wolno było bowiem chować zmarłych w ich obrębie. (Więcej na ten temat napisałem w komentarzu poniżej).

Inne ciekawe miejsce to bogaty w ornamenty i mieszczący trony patriarchów katolikon, który powstał przez zadaszenie dziedzińca naprzeciwko Grobu. Na dziedzińcu tym moją uwagę przykuwa kamień nazywany omphalos (pępek). Według średniowiecznych kosmologów miało to być geograficzne i mistyczne centrum świata. W całej bazylice jest mnóstwo drzwi, drzwiczek, kaplic, schodów, balkonów, głazów, fragmentów kolumn, wmurowanych płyt, często poczerniałych obrazów, ikon, lamp, drabin, krat, drewnianych pokryw i ogromnych świeczników. Myślę że w zależności od wrażliwości odwiedzających, to pasjonujące archiwum historii Jerozolimy i najważniejsze miejsce chrześcijańskiego kultu może niektórych rozczarować i wydać się „skrzyżowaniem placu budowy z przechowalnią starych mebli”.

Dzieje Świętego Krzyża

W skarbcu bazyliki do dziś przechowuje się niewielki kawałek Krzyża Świętego. Po odnalezieniu w IV w. pozostałosci Krzyża umieszczono w srebrnym relikwiarzu. Adorowano je na Golgocie i w obecności biskupa Jerozolimy można je było dotknąć czołem i pocałować. Porządku pilnowali diakoni, szczególnie czujni po incydencie nadgryzienia drewna przez całującego pragnącego posiąść cząstkę bezcennej relikwii. Dzieje Krzyża Świętego były burzliwe: walczono o niego, oddzielano części, ukrywano. Pierwsi krzyżowcy po przybyciu do Jerozolimy stosując tortury odebrali wielce uszczuplony już Krzyż od chrześcijan bizantyjskich, poczym nosili go na czele armii przed bitwą. W XII w. zrabował go sułtan Saladyn i ta najcenniejsza relikwia zaginęła bezpowrotnie. Jednakże znaczny fragment wcześniej wywieziony z Ziemi Świętej przez cesarzową Helenę przejęli uczestnicy czwartej wyprawy krzyżowej po opanowaniu – zamiast Palestyny – chrześcijańskiego Konstantynopola (którego złupienie, dewastacja i okrutna rzeź przyczyniły się do Wielkiej Schizmy i antagonizmu między Grekami a łacinnikami). Drewno podzielono na kawałki i na drzazgi, które trafiły do wielu kościołów w Europie, a niesnaski między Kościołem katolickim a prawosławnym trwają do teraz.

Zakonnicy w Jerozolimie

Pieczę nad tym rozbudowywanym przez stulecia kościołem sprawuje kilka ugrupowań z różnych odłamów chrześcijaństwa, które nie mogą dojść do porozumienia. Symbolem tej niezgody jest drabina stojąca od ponad stu pięćdziesięciu lat przy oknie wysoko na fasadzie. Często się jej przyglądam. Nikt jej nie zdjął, bo zgodnie z ustalonym w 1853 roku status quo nie wolno nic zrobić na wspólnej przestrzeni bez konsensusu wśród ugrupowań. Poszczególne obszary, nawet odcinki między kolumnami rotundy, mają precyzyjnie określoną przynależność. Zawiść między wspólnotami jest tak ogromna, że przed paru laty przed Świętym Grobem doszło do bijatyki na pięści między fanatycznymi zakonnikami ormiańskimi i greckimi. Zajście było na tyle poważne, że musiał interweniować oddział policji (to skłócenie zakonników nie jest w Jerozolimie czymś nowym – w stanie skłócenia znajdowało się już Królestwo Jerozolimskie, lenno Stolicy Apostolskiej). Straż nad wejściem do edykułu sprawuje postawny i głośno rozmawiający Grek, natomiast piecze nad kluczami do wrót świątyni od wieków sprawują… Turcy (dzięki czemu żaden z zakonów nie jest tym przywilejem wyróżniony). Bardzo ciekawy wydał mi się etiopski erem na dachu bazyliki, nad Kaplicą Świętej Heleny. Afrykańscy zakonnicy mieszkają tam w lepiankach, przez co zakon przypomina murzyńską wioskę. Podobny charakter ma przylegająca do kościoła etiopska kaplica.

Tajemnice Bazyliki Świętego Grobu

W jednym z zakamarków bazyliki odnajduję symboliczne więzienie Chrystusa, w polskiej tradycji nazywane Ciemnicą (w innej części miasta odwiedziłem Więzienie Chrystusa uznawane przez wielu chrześcijan za autentyczne). Po chwili uświadamiam sobie, że nie jestem tu sam. Jakaś kobieta modli się skulona, twarzą dotyka posadzki. Mroczne i spowite w ciemność są także wyższe kondygnacje, niedostępne dla zwiedzających. Udało mi się uprosić zakonnika ormiańskiego, żeby wpuścił mnie do kaplicy na galerii rotundy. Niechętny moim naleganiom w końcu otworzył kratę na schodach – tuż za miejscem, gdzie zgodnie z tradycją podczas ukrzyżowania stały trzy Marie („Matka Jego i siostra Matki Jego, Maria, żona Kleofasa, i Maria Magdalena”) i zostawił mnie na kwadrans samego. Kolejnych chętnych, którzy zobaczyli mnie, gdy wychodziłem, już nie wpuścił. Z galerii jest intrygujący widok na edykuł Grobu Chrystusa, pokryty grubą warstwą kurzu i jakby popiołu. Słyszałem, że od wielu wieków w każdą prawosławną Wielką Sobotę z Grobu rozbłyskuje Święty Ogień, często w formie kuli, samoczynnie pojawia się w różnych miejscach bazyliki i zstępuje na świece trzymane przez pielgrzymów, jednak tylko prawosławnych. Ten cudowny ogień z początku podobno nie parzy. Patriarcha grecki wynosi z Grobu dwie zapalone świece i w atmosferze gorącej jak na stadionie przekazuje ogień pozostałym patriarchom i pielgrzymom, a w końcu światło jerozolimskie trafia do wielu miejsc na świecie. Kościół katolicki zachowuje wobec tego tajemniczego pojawiania się ognia sceptycyzm (bo czy nie wystarczy, że pochodzi on ze świętego miejsca?). Moją ciekawość budzi nieświecąca lampa oliwna zamontowana na edykule w dziwny sposób – jest niewidoczna z dołu. Później dowiedziałem się o sztuczce stosowanej przez średniowiecznych magów – mieszanina białego fosforu i rozpuszczalników o odpowiednio dobranej lotności zapala się gwałtownie w wyznaczonej chwili, gdy ciecz wyparuje i fosfor skontaktuje się z powietrzem.

Im dłużej przebywam w bazylice, tym więcej odnajduję niezwykłych przedmiotów. W kaplicy franciszkańskiej jest fragment słupa ubiczowania, a w jej zakrystii dostrzegam przechowywany w gablocie miecz Gotfryda z Bouillon, półlegendarnego rycerza, jednego z przywódców pierwszej wyprawy krzyżowej i Obrońcy Grobu Świętego (bohatera eposu rycerskiego Jerozolima Wyzwolona). Gotfryd z Bouillon wraz ze swoim bratem Baldwinem I, królem Jerozolimy, spoczął w kaplicy Adama, jednak ich łacińskie grobowce zostały zniszczone przez ortodoksyjnych Greków i odnalazłem jedynie ich pozostałości zamienione na siedziska. Z relacji pielgrzyma z XIII w. wynika, że marmurowe sarkofagi stały też przy wejściu na dziedziniec naprzeciwko Świętego Grobu i tu spoczął Król Trędowaty (Baldwin IV). Kolejne niezwykłe miejsce w Bazylice to ołtarz nieopodal nieczynnej Bramy Krzyżowców, który upamiętnia ukazanie się zmartwychwstałego Chrystusa św. Marii Magdalenie.

Któregoś dnia zapuściłem się dalej, w mroczną kaplicę zakonników syryjskich, do której mało kto wchodzi (uległa pożodze i do dziś nie przywrócono jej dawnej świetności). Wejście schowane jest za edykułem Grobu Chrystusa, między pogrążonymi w cieniu kolumnami podtrzymującymi sklepienie rotundy. Ponadto bliska obecność ponurych zakonników koptyjskich, którzy przez cały czas podejrzliwie pilnują swojej kapliczki przylegającej do tylnej ściany edykułu i jednocześnie do pozostałości skały, w której wykuty był Święty Grób, nie zachęca do badania okolicy (zakonnicy z rożnych zgromadzeń nawet śpią wewnątrz bazyliki, żeby inni nie zajęli ich przestrzeni). Wewnątrz prawie pustej kaplicy syryjskiej, przesiąkniętej kwaśnym zapachem zgliszczy, są pozostałości zdaje się ołtarza, kilka poczerniałych ikon, kadzideł i ledwo widoczne freski. Na końcu pomieszczenia intryguje mnie wykuty w skale tajemniczy niski korytarz. W jego gardzieli wisi zapalona lampa oliwna, zatem ktoś tam jednak musi wchodzić. Dalej tunel ginie w mrokach. Nie mogłem się powstrzymać, aby nie sprawdzić dokąd prowadzi i mimo warstw kurzu i ciemności schylony powoli przedostałem się głębiej. Dopiero gdy lampą błyskową rozświetliłem drogę, zorientowałem się, że wokół wykute są antyczne wnęki grobowe. Od zakonników dowiedziałem się później, że znajduje się tu domniemane miejsce pochówku świętego Józefa z Arymatei. Groby te datowane są na I w., co dowodzi, że w czasach Chrystusa był tu cmentarz. Gdy raz po raz błyskałem fleszem, z oddali dobiegło jakby przytłumione i niesione echem kołatanie do głównych drzwi bazyliki. Był to znak, że kościół będzie za chwilę zamykany na noc za pomocą ogromnego mechanizmu zamka (żeby się do niego dostać klucznik używa drabiny, którą następnie przez okienko podaje zakonnikom do środka). Czym prędzej wydostałem się z grobów i pospieszyłem do wyjścia.

Główna brama świątyni budzi we mnie respekt – jest ogromna, drewniana, na wskroś przesiąknięta duchem czasu. Zawieszona jest na kolumnach spękanych po trzęsieniu ziemi i poczerniałych od potu i śliny całujących je przez stulecia pielgrzymów. Na kolumnach tych wyryte są krzyże, archaiczne napisy syryjskie i symbole, których nie umiałem rozszyfrować. Przed bazyliką rozpościera się atrium z elementami architektonicznymi stanowiącymi pozostałości po krzyżowcach. Są tu między innymi szerokie schody i przewrócone kolumny na których lubię odpoczywać oraz grób krzyżowca Filipa d’Aubigny chroniony drewnianą pokrywą. Do fasady bazyliki przylega Kaplica Franków – prowadzą do niej strome schody, a za nią jest Golgota. Do atrium przylega grecki zakon Abrahama, a po przeciwległej stronie – cerkiew, która w czasie mojego pobytu otwarta była tylko raz dla większej rosyjskiej pielgrzymki (pielgrzymek z byłych republik Związku Radzieckiego przyjeżdża tu wiele). Któregoś dnia byłem świadkiem, jak przed bazylikę wjechał na rowerze muzułmański chłopiec. Tureccy odźwierni z wielkim krzykiem przegonili go z tego chrześcijańskiego miejsca kultu. Naprzeciwko ciągnie się ściana meczetu Omara, którego zbudowanie zapobiegło zamienieniu Bazyliki w świątynie muzułmańską. Odległości między świątyniami są na tyle małe, że do kościoła przez otwarte wrota regularnie dobiegają nawoływania z głośników „Allahu Akbar” (Bóg jest największy), które echo niesie aż do kaplicy świętej Heleny. Miejscowi muzułmanie nazywają bazylikę Grobu Pańskiego po prostu „the church”.

W koptyjskim kościele Królowej Heleny, tuż obok Bazyliki, zwiedzam ogromne podziemne jezioro, które w czasach krzyżowców dostarczało wodę pitną. Miejsce to zachwyca niezwykłą akustyką.

Zabytki Jerozolimy

Bardzo ładna, przestronna i elegancko ozdobiona ikonami i obrazami jest cerkiew pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego. Jeszcze większe wrażenie zrobiła na mnie ormiańska katedra św. Jakuba i odprawiane tam nabożeństwa w jednym z najstarszych obrządków chrześcijańskich (Armenia była pierwszym państwem, które przyjęło chrześcijaństwo jako oficjalną religię). Prastary kościół zdobią kafelki na ścianach, gęsto rozwieszone lampy oliwne, na posadzce – dywany. Sklepienia pokrywa szkliwo odwiecznej sadzy. Charakterystyczne dla tego kościoła są zwijane w rulon kotary nad drzwiami i deski zawieszone na fasadzie pełniące rolę dzwonów oraz ornamentalne płaskorzeźby w kształcie różnorodnych ormiańskich krzyży. Zachwyciły mnie niezwykłe habity mnichów z czarnymi szpiczastymi kapturami na kształt góry Ararat i ich mocny, głęboki śpiew kontrastujący z chaotycznym zgiełkiem ulicy. W Jerozolimie nie sposób też nie zauważyć charakterystycznych czapek noszonych przez duchownych Koptów (potomków rdzennych Egipcjan) – czarnych, zdobionych sześcioma białymi krzyżami po obu stronach i jednym z tyłu, symbolizującymi dwunastu apostołów i Chrystusa. Jerozolima to także miasto różnorodnych, często majestatycznych nakryć głowy.

Na pobliskim Muristanie, dawnym terenie kwater i szpitala krzyżowców, jest jedna z moich ulubionych ulic – Muristan Road. Z perspektywy standardów starego miasta należałoby ją nazwać elegancką promenadą. Stoi przy niej monument upamiętniający kolebkę Suwerennego Rycerskiego Zakonu Szpitalników św. Jana z Jerozolimy, zwanego też Zakonem Kawalerów Maltańskich (w Jerozolimie swój początek miał też Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona, czyli zakon templariuszy oraz Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, czyli Zakon Krzyżacki, którego obecny Wielki Mistrz ma siedzibę w Wiedniu). Nieopodal w centrum Muristanu znajduje się względnie nowa, bo nieco ponad stuletnia fontanna. Charakteru temu miejscu nadają stare łuki i filary będące zapewne pozostałością dawnych budynków.

Fascynuje mnie ołowiana kopuła greckiego kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, w którym ponoć przechowywany jest fragment czaszki patrona. Relikwiarz głowy świętego odnaleziono w krypcie pod ołtarzem, która przez stulecia wypełniła się rumowiskiem. Kościół ten liczy sobie tysiąc lat (od odbudowania na planie oryginalnej świątyni z V w.) i tylko w niewielkim stopniu został w tym czasie zmieniony. Wejście do niego odnajduję dopiero na dziedzińcu kryjącym się za niewielką furtką na pobliskiej Christian Quarter Road. Na ulicy tej poruszają mnie świetnie zachowane i nadal używane fragmenty rzymskiej drogi z I w., a na krzyżującej się z nią David Street (Suq El-Bazar) intrygują niepozorne metalowe schodki prowadzące na kamienne dachy. Mimo palącego słońca wydostaję się po nich ponad kojące cienie ulicy. Mijam ścianę obwarowaną workami z piaskiem i zwieńczoną zwojami drutu kolczastego oraz wieżyczkę strażniczą z izraelską flagą. Jerozolima to również miasto fortec. Po rumowisku dostaję się tam, gdzie mało kto się zapuszcza. Gdzieniegdzie, między kamieniami rosną malwy. Stąd dobrą godzinę wpatruję się w tłum kłębiący się poniżej. Czuję, że po raz pierwszy od długiego czasu nie jestem w ruchu. Mam poobijane nogi, naciągnięte ścięgna, wytarte ubranie i skórę wysuszoną wiatrem. Powoli zapada zmierzch. Przyglądam się kopule bazyliki i świecącemu na czerwono krzyżowi. Próbuję sobie uświadomić, które budynki sąsiadują z bazyliką. Analizuję moją szczegółową mapę, z którą nigdy się nie rozstaję. A w nocy śni mi się, że szybuję na latającym dywanie nad Jerozolimą i spoglądam na nią z góry i że zagadkowy labirynt ulic raptem staje się zupełnie jasny i oczywisty.

Rano realizuję swój pomysł. Szybkim krokiem udaję się w stronę siedziby patriarchatu greckiego i przekupuję strażnika, który bez słowa wpuszcza mnie na dach klasztoru. Stamtąd wdrapuję się na nieczynny taras obok wieży krzyżowców, której górna część runęła w XVII w. i dalej – na dach bazyliki. Poniżej przed sobą mam erem etiopski, całe stare miasto, wieże, kamienne dachy, miejsca ogrodzone i niedostępne, a gdzieniegdzie małe ogrody i palmy. Łapczywie wchłaniam ten widok, rześki jak poranne powietrze. Na dole w atrium widzę, wielkości mrówek z tej wysokości, pierwszych pielgrzymów. Wielu z nich przybyło z Indii (chrześcijaństwo dotarło tam bowiem za sprawą św. Tomasza jeszcze wcześniej niż do Europy). Na kopule tuż nade mną, niczym na wyciągnięcie ręki, tkwi charakterystyczny krzyż. Zafascynowany tym widokiem Jerozolimy udałem się też na wieżę luterańskiego kościoła Zbawiciela, a także na wysoko usytuowany taras kawiarni na Muristanie.

Nie udało mi się wejść na Wzgórze Świątynne. Udostępnione jest dla turystów tylko trzy dni w tygodniu przez ledwie parę godzin, które pokrywają się z godzinami mojej pracy. W ten jedyny dzień, kiedy mogłem pójść, nie przepuściła mnie ochrona, bo miałem w plecaku laptopa. Podobno przy wejściu do meczetów stawiane są często absurdalne wymagania, np. trzeba mieć ciemne „arabskie” oczy, ale wystarczy podrzucić kilka szekli, żeby przestało to mieć znaczenie. Pewien stary Żyd, który mówił po amerykańsku, przekonywał mnie, że to dobrze, że nie wszedłem na wzgórze, bo każdego kto stąpa po Świętym Świętych, musi spotkać przekleństwo. Przychodzi mi na myśl, że istotnie przekleństwo spotkało tajemniczych templariuszy, którzy tutaj mieli pierwszą siedzibę (zakon został oskarżony między innymi o herezję i oddawanie czci diabłu, a następnie zlikwidowany przez papieża, przy czym wielu templariuszy łącznie z wielkim mistrzem spłonęło na stosie; jednak ostatecznie papież cofnął zarzut herezji).

Żydzi podważają rangę meczetów na Wzgórzu Świątynnym, która według nich miała uzyskać swą moc dopiero po utworzeniu państwa Izrael, a muzułmanie w odpowiedzi kwestionują historyczną doniosłość i świętość Ściany Płaczu dla Żydów.

Odwiedzam synagogę w tunelu przy Łuku Willsona, a miejsce to położone jest być może jeszcze bliżej Świętego Świętych niż Ściana Płaczu. Jednak nie przepadam za „lotniskowymi” kontrolami, dlatego bezpośrednio przed Ścianą Płaczu (zwaną tu „Kotel”) bywałem nieczęsto. Poza modlitwą, polegającą na poruszaniu całym ciałem i czytaniu świętych ksiąg na głos, główną czynnością wykonywaną tam przez chasydów są rozmowy przez telefony komórkowe. Zapewne wzmacniają one więź rodzinną, a zatem są stosowne, a może nawet pożądane w tym najbardziej czczonym przez nich miejscu. A są to telefony specjalnie zmodyfikowane, tak że praktycznie pozwalają wyłącznie na rozmowy głosowe i są zatwierdzone przez rabinów.

Restauracje w Jerozolimie

Koszerne jedzenie smakuje jakby lepiej przez sam fakt że jest koszerne, a jak i ono się znudzi, to można nieźle podjeść u Arabów. Do dokładnego zapoznania się z miejscową kuchnią przystępuję ze starannością należytą temu niezmiernie ważnemu zadaniu. Najbardziej popularny jest hummus (zwany też homus)  – potrawa z ciecierzycy, która konsystencją przypomina pastę. Hummus bogaty jest w tryptofan, aminokwas z którego powstaje serotonina (neuroprzekaźnik wpływający na uczucie szczęścia, strukturalnie przypomina ją psychodeliczne LSD), a spożywanie pokarmów bogatych w tryptofan wzmaga wytwarzanie serotoniny. Z początku lekko kwaśny smak, którego nie potrafię do niczego przyrównać, wydaje mi się niezbyt przyjemny. Jednak po paru dniach uznaję hummus, z wymyślnie uformowanym zagłębieniem wypełnionym oliwą, posypany sezamem, udekorowany liśćmi pietruszki i zwieńczony ziarnkiem ciecierzycy, za najwspanialsze z dań. Według Palestyńczyków najlepszy hummus serwowany jest w niewielkiej restauracji Lina, miejscu kultowym, istniejącym od 35 lat i uchodzącym za niedościgniony wzór. A zatem w nie bez powodu zatłoczonej Linie raczę swoje podniebienie subtelnym hummusem polanym delikatną oliwą wydobywającą głębię smaku i przyozdobionym plasterkiem cytryny. Akcentu dodaje tahini – pasta z sezamu. Tak jak Palestyńczycy jem palcami, czym najwyraźniej zyskuję uznanie miejscowych. Dieta muzułmańska, podobnie jak żydowska, podporządkowana jest przepisom religijnym. Na przykład ubój zwierząt musi odbywać się według reguł halal, który w wielu krajach niemuzułmańskich budzi spore kontrowersje.

Ostatnio stołuję się u pół Ormianina pół Araba, chrześcijanina o imieniu Rimon, który swoich gości nazywa braćmi i siostrami, a za cel stawia sobie tak ich karmić, „żeby jedzenia pozostało, tak jak zostało po cudownym rozmnożeniu chleba i ryb”. Dietę urozmaicam daktylami, owocami loquat, zielonymi migdałami i świeżo wyciskanym sokiem z pomarańczy. Nęcą też tureckie słodycze: barazek, mamoul i mutabbaq. W wielu miejscach na ulicach przed barami siedzą Arabowie, grają w tryktraka i palą fajki wodne, których przyjemna woń rozchodzi się wokoło.

 Palestyńczycy są w stosunku do obcokrajowców bardzo mili. Oczywiście widać ich ogromną niechęć, a wręcz odrazę, do Żydów. Manifestują ją szczególnie w piątki po zmroku, kiedy rozpoczyna się szabat i Żydom nie wolno rozniecać ognia (wtedy nawet windy w hotelach Nowego Miasta automatycznie kursują, a drzwi otwierają się co drugie piętro, gdyż naciśnięcie przycisku mogłoby spowodować przeskok iskry elektrycznej). I w tym czasie na niebie nad starym miastem dostrzegam fajerwerki…

Osobliwości Jerozolimy

Aby nie być intruzem pośród chasydów coraz liczniej o tej porze nadciągających ku Ścianie Płaczu, udaję się do dzielnicy muzułmańskiej. Tam obok III stacji drogi krzyżowej (jak informuje tablica pamiątkowa – przebudowanej po ostatniej wojnie światowej przez Polaków) mieści się Hospicjum Austriackie. Miejsce to jest tak bardzo wiedeńskie, że tu w Jerozolimie wydaje się kuriozalne. Niezbyt interesuje mnie tutaj tort wiedeński ani koncert muzyki Mozarta. Za to z dachu Hospicjum oglądam fascynujące widowisko. Zachodzące słońce gorącym światłem spowija stare miasto, rzuca ostatnie promienie na Wzgórze Moria, jeszcze przez moment przegląda się w złotej Kopule na Skale i ustępuje blademu księżycowi. W starym mieście nieubłaganie zapada mrok rozjaśniony gdzieniegdzie lampami sodowymi i światłem jarzeniówek powszechnych w jerozolimskich domach. Na ścianach tych domów widuje się często religijne znaki: w dzielnicy chrześcijańskiej są to krzyże i święte obrazy (większość świeckich mieszkańców tej dzielnicy to Arabowie wyznający Chrystusa), a na domach muzułmanów graffiti przedstawiające Mekkę (te świadczą o tym, że właściciel lokum odbył obowiązkową raz w życiu pielgrzymkę do świętego miejsca islamu). Wszędzie jest kłębowisko przewodów elektrycznych, czasem tak poplątanych, że aż zabawnie wyglądających. Moją uwagę zwracają wejścia do domów – Jerozolima to także miasto różnorodnych drzwi, przed którymi nierzadko zbierają się odpady. Co wieczór o tej porze na ulicach „grasują” rozpędzone traktorki ciągnące przyczepy na śmieci. Bezpieczeństwo przechodniów najwyraźniej nie jest priorytetem. Muszę naprawdę uważać, aby nie zostać przez nie rozjechanym i by w odpowiednim momencie schować się w jakiejś wnęce albo przywrzeć plecami do ściany. Przemykam się wąskimi ulicami z dzielnicy muzułmańskiej do chrześcijańskiej, dalej do ormiańskiej, żydowskiej i znowu do muzułmańskiej.

Ulubieńcy czarownic

W nocy Jeruzalem zamienia się w miasto kotów. Są wszędzie. Całe bezdomne kocie rodziny lub może kocie bandy wychodzą ze swych kryjówek by rozciągnąć pazury i zanurzyć kły we wszystkim co da się pożreć. Walczą między sobą o ochłapy ryb i resztki mięsa przylegające do kości porzuconych na ulicach. Wiele z tych wychudłych bestii ma tylko jedno ślepię, nadgryzione uszy, poszarpane futra, uszkodzone ogony i blizny na całym ciele. Te nieszczęsne i niespotykanie brudne stworzenia ludziom zazwyczaj nie pozwalają się do siebie zbliżyć i uciekają w popłochu. Tak dzikie są koty Jeruzalem. I nie wiadomo skąd się tu wzięły – w Biblii nie ma wzmianki na ich temat. Być może do Jerozolimy sprowadził je rząd Mandatu Brytyjskiego, aby wytępiły plagę myszy.

Obłęd jerozolimski

Nazajutrz naocznie się przekonałem, że faktycznie występuje „syndrom jerozolimski” spowodowany szokiem wywołanym rozbieżnościami między rzeczywistością a oczekiwaniami co do Świętego Miasta. Mój sąsiad z hotelu, Brazylijczyk, jest nim niestety dotknięty. Początkowo myślałem, że już odjechał, ale biedak na kilka dni zabarykadował się w pokoju, aż wreszcie obwinięty w prześcieradło z obłędem w oczach i z Biblią w ręku ruszył na ulice Jerozolimy by głosić rychły koniec świata. Niejednokrotnie widziałem też ludzi zachowujących się histerycznie pod wpływem religijnych przeżyć. Stare miasto przenika atmosfera fanatycznej gorączki i tylko w niektórych miejscach można zaznać trochę spokoju. Takim miejscem są ruiny Sadzawki Betesda czyli Sadzawki Owczej (nazwanej tak, gdyż myto tu zwierzęta składane w ofierze w świątyni), przy której Jezus uzdrowił chorego.

Góra Oliwna i Dolina Cedronu

Któregoś ranka aby odpocząć trochę od zgiełku bardzo wcześnie udaję się na Górę Oliwną, żeby zobaczyć Jerozolimę w świetle wschodzącego słońca. Z góry jak na dłoni widzę Dolinę Cedronu, którą Jezus przemierzał wielokrotnie oraz Bramę Złotą, najstarszą i najbardziej niezwykłą z wszystkich bram w murze otaczającym miasto (a są to dziewiętnastowieczna Brama Nowa oraz starszych siedem bram Jerozolimy: Brama Jafska, Dawida – zwana Syjońską, Gnojna, św. Szczepana – zwana też Bramą Lwów, Heroda – zwana Bramą Kwiatów, Damasceńska i wspomniana Brama Złota, zwana Piękną). Najprawdopodobniej to właśnie w tym miejscu w Niedzielę Palmową Jezus triumfalnie wjechał do Jerozolimy na osiołku (wydarzenie to, opisane we wszystkich czterech Ewangeliach, po mistrzowsku przedstawił późnogotycki artysta Giotto di Bondone na fresku Wjazd do Jerozolimy namalowanym w Padwie). Prawie dwanaście wieków temu muzułmanie zamurowali Bramę Złotą, by tym samym uniemożliwić nadal oczekiwane przez Żydów przyjście Mesjasza. To przed tą bramą, w Dolinie Cedronu, ma odbyć się Sąd Ostateczny. Teraz są tu cmentarze trzech religii, niejako z ekskluzywnymi miejscami w głównej trybunie. U podnóża Góry Oliwnej jest Ogród Getsemani – w polskiej tradycji nazywany Ogrójcem. W jego pobliżu znajduje się dwunastowieczna fasada z wejściem do podziemnej kaplicy z pustym grobem Maryi. Istnienie grobu, jak wiadomo wniebowziętej Maryi, w pierwszej chwili zaskakuje mnie (przypominam sobie jednak, że Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie przedstawia właśnie scenę Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny). Wyżej na stoku Góry Oliwnej są kościoły i klasztory. Szczególnie zauroczyły mnie katolicki Dominus flevit (Pan zapłakał) – z widokiem na Jerozolimę zamiast obrazu nad ołtarzem i rosyjska cerkiew pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, połyskująca złotymi zwieńczeniami w kształcie cebul. Niestety wiele kościołów jest na co dzień zamkniętych.

Na Górze Oliwnej działa prowadzony przez siostry elżbietanki sierociniec Dom Pokoju. Siostry prowadzą też Dom Polski w starym mieście, który daje oparcie Polakom oraz położony poza murami starego miasta, ale niedaleko Bramy Damasceńskiej, dom pielgrzyma – Nowy Dom Polski.

Wieczernik

Odwiedzam jeden z najciekawszych w Jerozolimie kościołów, znajdujący się w dzielnicy ormiańskiej na miejscu domu św. Marka Ewangelisty. Jest to kościół syryjski w klasztorze Św. Marka. Dba o niego intrygująca kobieta, chrześcijanka z Iranu, która śpiewa i mówi wieloma językami i bardzo chętnie ze wszystkimi dzieli się opowieściami. Twierdzi, że właśnie ze względu na potrzebę rozmawiania z ludźmi, nie przyjęła święceń zakonnych, gdyż w klasztorze musiałaby milczeć. Według niej Ostatnia Wieczerza odbyła się w pomieszczeniu pod tym kościołem, a nie w tradycyjnym Wieczerniku (zbudowanym przez krzyżowców na wzgórzu Syjon na miejscu być może pierwszego kościoła, które wskazał torturowany przez krzyżowców Żyd, choć wcześniej zaklinał się, że nie wie gdzie był Wieczernik). Czy ta niewielka sala, obecnie ze szpecącym kaloryferem na ścianie, mogła być owym rozsławionym „pokojem na piętrze” w którym gromadzili się apostołowie przy „przesławnym kielichu”? Rozglądam się niepewnie. Iranka wymienia „dowody” metafizyczne i mówi o wielkiej mocy tego miejsca. Według niej wszystko co stare, jest pod ziemią, a skoro jeden z uczniów miał dom w Jerozolimie, to po cóż apostołowie mieliby wynajmować pomieszczenie?

Istotnie, dom św. Marka uważa się obecnie za prawdopodobne miejsce Ostatniej Wieczerzy. A zatem to z tym miejscem może się wiązać historia Świętęgo Graala, który pierwotnie mógł być kielichem paschalnym należącym do wyposażenia domu, a nastepnie prawdopodobnie został przywieziony do Rzymu przez św. Piotra. Po latach przechowywania w ukryciu trafił do katedry w Walencji, choć nie ma pewności że jest to naczynie autentyczne. Raczej bogaty, ze szlachetnego kamienia (i z później dodaną złotą nóżką z uchwytami i klejnotami) już w czasach Chrystusa był kosztownym antykiem. To także sugerowałby dom św. Marka jako miejsce Ostatniej Wieczerzy (matka św. Marka była raczej zamożna i są przesłanki by sądzić, że również do niej należał ogród Getsemani). W kościele pod wezwaniem św. Marka odnajduję pociemniały ze starości obraz Maryi, według tradycji namalowany na żywo przez św. Łukasza (podobnie jak i spodnia warstwa obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej). W kościele tym sprawuje się liturgię jerozolimską w języku syryjskim, który jest dialektem języka aramejskiego – jedną z najstarzych liturgii chrześcijańskich.

Droga krzyżowa w Jerozolimie

Jest piątek – dzień wolny od pracy. Nie wiem, który już raz z kolei przemierzam Via Dolorosa, czyli Drogę Męki Pańskiej. Jednak w piątki jest tu szczególna atmosfera. O trzeciej rozpoczyna się procesja prowadzona przez franciszkanów, w której uczestniczę. Drogę toruje turecki strażnik noszący fez (czerwoną czapkę w kształcie odwróconej doniczki z czarnym frędzlem). Modlitwy odmawiane są w wielu językach, słychać też „Zdrowaś Maryjo”. Mijamy kaplice: Ubiczowania, Skazania, Ecce Homo (oto Człowiek) i kolejne – przy stacjach drogi zroszonej krwią Chrystusa. Na ulicach panuje zgiełk, arabskie dzieci kopią piłkę, sprzedawcy kuszą pamiątkami, ktoś przybija coś młotem, kto inny niecierpliwie pokrzykuje „Jalla! Jalla!”. Tak jak opisują przewodniki – sacrum miesza się tu z profanum.

Udaję się poza odbudowane przez Sulejmana Wspaniałego mury miejskie do kościoła pod wezwaniem św. Piotra in gallicantu (czyli w miejscu piania koguta). Obok kościoła zatrzymuję się na antycznych schodach, którymi Jezus najprawdopodobniej schodził do ogrodu oliwnego wraz z apostołami po Ostatniej Wieczerzy. Niedaleko jest Sadzawka Siloe i najstarsza część Jerozolimy – Miasto Dawida (obecnie park archeologiczny).

Miejsc historycznych jest wokół miasta mnóstwo. Nawet instytut, w którym pracuję, położony jest na wzgórzu, z którego rozpościera się malowniczy widok na niewielką graniczącą z Jerozolimą miejscowość Ein Karem. Znajduje się w niej kościół pod wezwaniem Narodzin św. Jana Chrzciciela. Zbudowany został w miejscu, w którym – zgodnie z tradycją – mieszkała św. Elżbieta, którą nawiedziła brzemienna Maryja. A wydarzenie to rozegrało się kwadrans piechotą od mojej pracy!

Wrażenia z uniwersytetu w Jerozolimie

Mój wyjazd do Jerozolimy wiązał się ze współpracą między Uniwersytetem Medycznym w Wiedniu a Uniwersytetem Hebrajskim. Szef laboratorium, w którym pracuję to niecodzienna postać. Profesor jest bardzo wysoki, łysy i podejrzanie uśmiechnięty. Codziennie rano zakłada duże, czarne okulary, nalepia żółtą taśmę klejącą na czoło, pod nosem i na brodę i głośno śpiewa po hebrajsku, że się urodził psem. Kiedy go zobaczyłem pierwszy raz, skakał na jednej nodze i głośno krzyczał coś po hebrajsku przez tekturową tubę. Za wszelką cenę i bez zahamowań próbuje zwrócić na siebie uwagę. Właściwie, to ciągle mówi. Jak nie do innych, to do siebie i wtedy niemal zupełnie od rzeczy. Nikt z pracowników naukowych już na to nie reaguje – nawet bardzo poważni ludzie rozmawiają z nim tak, jakby mimo wszystko zachowywał się normalnie. Ostrzegano mnie, że jeżeli będę reagował na jego zaczepki, to go tylko tym zachęcę i będzie jeszcze głośniej swoje wykrzykiwał (i rzeczywiście – zaśpiewał dla mnie piosenkę). Śpiewał też komicznym głosem, że był najdzielniejszym żołnierzem walczącym w Libanie, ale został ciężko ranny podczas wsiadania na wielbłąda. Mimo swoich dziwactw, profesor jest jednym z największych mózgów immunologii molekularnej i światową sławą. Ma interesujące skojarzenia i sądzę, że dzięki temu także oryginalne pomysły naukowe. Jego badania zostały uznane w sondażu czasopisma „Nature Medicine” za najbardziej wpływowe w swojej dziedzinie w ciągu ostatnich kilku lat. Trudno się więc dziwić temu, że może wzbudzać zainteresowanie. Do pracy przychodzi pierwszy, a wychodzi ostatni i nigdy nie bierze urlopu. Niedawno zapowiedział, że instytut ma odwiedzić senator Stanów Zjednoczonych. Zapewne jest to prawda, choć profesor głosił także wersje, zgodnie z którymi ma być trzech senatorów, „którzy dla niego pracują”. A ostatnio stwierdził, że on też jest senatorem, po czym rozradowany tą myślą oddał się swojemu codziennemu zajęciu – godzinnemu śpiewaniu podczas pakowania końcówek od pipet (monotonna czynność wykonywana zwykle tylko przez studentów). Oprócz zachowań ekscentrycznego szefa, moją uwagę zwrócili także pracownicy, którzy noszą ze sobą broń. Pytałem się, do czego jest im potrzebna. Odpowiadali, że boją się o swoje państwo i nie wiedzą, jaka będzie jego przyszłość. Palestyńczykom rzecz jasna broni nosić nie wolno.

Wiele osób w pracy ubiera się tradycyjnie, podkreślając tym wyznawaną religię i kultywowaną tradycję. A mimo to odczuwam bardzo pozytywne nastawienie Żydów do mnie, a nawet mogę powiedzieć, że zostałem przyjęty niezwykle ciepło i przyjaźnie. Na szabat zaprosiła mnie do domu swoich rodziców ortodoksyjna koleżanka z pracy. Przygotowałem się i poczytałem o prawie szabatowym. Mam już własną „kipę”, czyli jarmułkę, ale specjalnie na tę okazję kupię większą (to obowiązkowe dla mężczyzn nakrycie głowy, bez którego religijny Żyd nie przejdzie w wyprostowanej pozycji więcej niż sześć stóp; „kipa” przypomina, że jest nad nimi ktoś wyższy, komu należy się cześć, a którego imienia nie wolno nawet napisać). Wszyscy są bardzo uprzejmi i często zapraszają mnie – na wędrówki po Jerozolimie, do restauracji i na imprezy. Możliwe, że doświadczam tak ogromnej serdeczności po części dlatego, że w czasie wojny moja rodzina ratowała Żydów, ryzykując własnym życiem; dokonania te potwierdzają znajdujące się w archiwum Yad Vashem dokumenty. Na uczelnię dojeżdżam autobusem – mijam miejsce, w którym odbył się słynny proces Adolfa Eichmanna w Jerozolimie, po jego pojmaniu w 1960 roku Argentynie.

Profesor zaproponował mi pożyczenie samochodu na weekend, a koleżanki w pracy wyszukały w Internecie, co i kiedy mogę zwiedzać. Jazda samochodem jest bodaj najniebezpieczniejszą czynnością, którą można wykonywać w Izraelu. Jednakże dowiedziałem się o całodniowych wycieczkach z Jerozolimy palestyńskimi minibusami na zasadzie dojazdu bez przewodnika do miejsc świętych i historycznych i okazało się to – wbrew pozorom – fajnym i wygodnym rozwiązaniem. Do takiego sposobu zwiedzania przekonała mnie sympatyczna obsługa hotelu Hashimi, w którym się zatrzymałem – solidnie zbudowany Palestyńczyk ubrany w galabiję i noszący długą czarną brodę i jego zawinięta w czador, płynnie mówiąca po angielsku żona. Nie zapomnę skalistego Qumran, Nazaretu, Kafarnaum, gorącego Jerycho, Morza Martwego, zejścia Ścieżką Węża z ruin Masady ani miejsca chrztu Jezusa w Jordanie. Po drodze mijaliśmy checkpointy – nie tylko przed Jerozolimą, ale nawet daleko na pustyni, na których prześwietlano nam bagaż oraz badano pobrane próbki pod kątem obecności śladów środków wybuchowych. Mimo tych niedogodności wycieczka się udała.

Betlejem i stajenka betlejemska

W kolejny szabat pojechałem do Palestyny do Betlejem. W ten dzień izraelska komunikacja publiczna jest nieczynna, ale do checkpointu bez problemu i w niespełna pół godziny dojechałem arabskim minibusem. Miasto jest odseparowane izraelskim ośmiometrowym betonowym murem, który zrobił na mnie wrażenie większe niż Ściana Płaczu. Czeka tu cały parking taksówek, a alternatywą jest marsz przez pustynię, do którego nie zachęca upalna pogoda. Szybko orientuję się, że na dojechanie prosto do miasta nie ma szans, a po pierwszym kilometrze kierowca wyjął prospekty reklamowe i ogłosił się moim przewodnikiem. Niech będzie. Najpierw zamierzam zwiedzić kościół na Polu Pasterzy.

W Betlejem ludzie nie uśmiechają się, uderza bieda i spustoszenie. Palestyńskie dzieci błagają, żebym za drobną opłatą pozwolił im podać sobie coś ze sklepu lub otworzyć napój. Sprzedawca szopek z drewna oliwnego mówi, że dziś byłem jego pierwszym klientem. Pyta mnie skąd pochodzę i gdy dowiaduje się, że z Polski, zaczyna wychwalać moich rodaków. Są lepsi od Włochów, którzy zadzierają nosa – twierdzi i dodaje, że będę dziś także jego ostatnim klientem. Ruch pielgrzymkowy jest niewielki i zdaje się, że nikt tu nie zagląda. Jakiś chłopiec ze łzami w oczach prosi o przysłanie mu zaproszenia do Polski, drżącą ręką zapisuje swój adres e-mailowy na mojej mapie. Przypominają się słowa pastorałki Skaldów Złota Jerozolima i biedne Betlejem: „Zawieja i beznadzieja… bieda straszna w Betlejem”.

 Miejsca które zobaczyłem, będę wspominał w każde Boże Narodzenie, ilekroć usłyszę Dzisiaj w Betlejem. Bazylika Narodzenia jest przejmująco stara i ozdobiona czerwonymi bombkami. Stajenka znajduje się poniżej poziomu ziemi. W miejscu Narodzenia jest srebrna gwiazda, a na przeciwko – wnęka w której stał żłobek i półka, na której Trzej Królowie złożyli dary. Nad ołtarzami tymi palą się lampy oliwne. Według św. Franciszka, stały tu zwierzęta – wyobrażam sobie, że w dalszej części groty. W odróżnieniu od uczestników pielgrzymek nigdzie się nie spieszyłem i spędziłem tu pełne dwie godziny, a nawet przez pewien czas byłem sam.

W drodze powrotnej, już za checkpointem, dosiada się do mnie Palestyńczyk. Żali się, że nie wszyscy jego krewni mają możliwość pojechania do Jerozolimy Wschodniej (arabskiej), bo uzależnione jest to od wieku i statusu cywilnego. Proponuje mi także „zwiedzenie” obozu dla uchodźców.

Wojsko na ulicach Jerozolimy

Wieczorem u Rimona spotykam Polaków – żołnierzy Sił Narodów Zjednoczonych, którzy przyjechali z Syrii na weekend, pozwiedzać. To bardzo fajni i porządni ludzie. Siedzimy przy stoliku wykładanym ormiańskimi kafelkami. Wdaję się z nimi w rozmowę o Bliskim Wschodzie, zabytkach Petry, lokalnych zwyczajach, rodzajach szisz (dowiaduję się, że palenie melasy jabłkowej jest ważnym elementem kultury Bliskiego Wschodu). Mówię o mojej pracy, a oni – że bardzo tęsknią za swoimi rodzinami w Polsce. Ich przejazd do Jerozolimy wywołał poruszenie na granicy. Przed wybuchem wojny w 1948 roku projekt ONZ przewidywał podział Palestyny na państwo arabskie i żydowskie, przy czym Jerozolima miała zostać wolnym miastem pod międzynarodową kontrolą. Tak się jednak nie stało i miasto jest ściśle strzeżone przez izraelskie wojsko i policję. Jerozolimę monitorują gęsto rozmieszczone kamery.

Uzbrojeni w karabiny izraelscy żołnierze mają liczne posterunki na ulicach okupywanej Jerozolimy Wschodniej. Byłem świadkiem, jak kilkakrotnie wyrywkowo zatrzymywali palestyńskich chłopców i odprowadzali gdzieś poza mury starego miasta. Miałem też nieprzyjemne wrażenie, że każdy, kto spaceruje z większym aparatem fotograficznym, uznawany jest za fotoreportera. Znienacka otoczyli mnie żołnierze i poprowadzili w ciemny zaułek. Odebrali mi aparat i przejrzeli wszystkie zdjęcia – zdarzenie, które w „normalnym” świecie byłoby nie do pomyślenia! Musiałem także odpowiedzieć na mnóstwo pytań: co robię, gdzie mieszkam, którym autobusem jeżdżę do pracy, co jadłem na śniadanie i na obiad, jak mają na imię moi rodzice, dokąd pójdę po przesłuchaniu i którą drogą oraz jeszcze raz – którym autobusem jeżdżę do pracy. Po godzinie oddali mi paszport, aparat i wypuścili.

Jerozolima chasydów

Jest Szawuot, czyli żydowskie Święto Żniw, hebrajski rok 5769 od stworzenia świata. Siedzę w Cafe Himo u Rimona i z dogodnego miejsca oglądam przechodzący o kilka kroków ode mnie orszak chasydzkich rodzin. Podążają przez stare miasto, także przez część muzułmańską, w stronę Muru Zachodniego. Przechodzą mimo mnie spore gromadki dzieci, młodzi mężczyźni na nierównej drodze pchają, często podwójne, wózki. Wszyscy mężczyźni i nawet mali chłopcy są na co dzień ubrani bardzo podobnie: noszą czarne płaszcze, białe koszule, białe frędzle po bokach, mają długie pejsy i kapelusze. W myślach próbuje podzielić ich na grupy ze względu na kolor specjalnie przybranego dziś płaszcza modlitewnego, kształt odświętnej futrzanej czapy wskazującej na przynależność do sekty lub kolor włosów. Kobiety ubrane są skromnie: w ciemne spódnice, grube pończochy i długie rękawy; mężatki chowają włosy pod chustami albo maja ogolone głowy i noszą sztucznie wyglądające peruki. Tłum nie ma końca i momentami zlewa się w ciemną plamę albo ludzką rzekę. Po ponad godzinie wpatrywania się działa niemal hipnotycznie. Czuję, że jeszcze chwila i zakręci mi się w głowie. Rimon zdaje się również nie widzieć świata poza tym niecodziennym zjawiskiem, ale pierwszy odrywa wzrok i opowiada mi o zwyczajach żydowskich i przepisach religijnych pozytywnie wpływających na płodność. Otóż wszystkie aspekty życia chasydów są drobiazgowo podporządkowane religii i opatrzone przestrogą z dekalogu: „Bom ja jest Pan, Bóg twój, Bóg zawistny, który dochodzę nieprawości ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia tych, którzy mnie nienawidzą”.

W ostatnim tygodniu miał miejsce bunt ultraortodoksów z najbardziej konserwatywnego obozu haredim (fanatycy ci ponoć uważają, że utworzenie państwa Izrael było świętokradztwem, wielu z nich odmawia używania świętego języka hebrajskiego w mowie potocznej, a niektórzy nawet sympatyzują z rządem Iranu). Przyczyną protestów było otwarcie w sobotę, tuż przed końcem szabatu, nowego parkingu w pobliżu starego miasta. Jak i wielokrotnie wcześniej, znów zapłonęły śmietniki w chasydzkiej dzielnicy Mea Shearim i doszło do starć z policją. W Mea Shearim trzeba być ostrożnym i respektować obowiązujące przepisy. Nieprzestrzeganie panujących tu zasad, może skończyć się dla niefrasobliwego turysty obrzuceniem kamieniami. Podobno atakowane bywają osoby nieubrane na czarno, noszące biżuterię lub z aparatem fotograficznym (zwłaszcza z lampą błyskową w szabat), kobiety z odkrytymi ramionami lub odkrytą głową oraz grupy turystyczne. Dowiaduję się, że chasydzi nie są zbytnio lubiani nawet przez ortodoksyjnych Żydów. Na szczęście chasydzi z daleka omijają bazylikę Pańskiego Grobu.

Ostatnia noc w Jerozolimie

W wigilie Bożego Ciała bazylika była otwarta w nocy, więc przyszedłem o dwunastej zobaczyć odprawiane jednocześnie (choć osobno) nabożeństwa prawosławne i katolickie. Obrządek prawosławny jest piękny, ornamentalny, bogaty w symbolikę i starszy od katolickiego. Ponownie udało mi się uprosić zakonnika ormiańskiego, żeby wpuścił mnie na galerię (zaprowadził mnie do dostojnika wyglądającego na biskupa, który skinął głową na znak, że zezwala). To były niezwykłe chwile, które przeżyłem sam, wysoko, patrząc na Grób Pański i modlących się przed nim franciszkanów z Kustodii Ziemi Świętej (którzy strzegą miejsc świętych, a ich symbolem jest krzyż jerozolimski). Żeby im nie przeszkadzać, fotografowałem tylko podczas śpiewów, gdyż echo powtarzało i wzmacniało dźwięk migawki. Domine ivimus. Panie, muszę wracać!

Śniadanie jem u Rimona. Na pożegnanie przygotowuje dla mnie poczwórną porcję. Nie, nie jestem w stanie tyle zjeść! – bronię się. Wyraźnie zadowolony z siebie Ormianin pakuje mi jedzenie na drogę. Czterdziestą i ostatnią noc w Izraelu spędziłem w Tel Awiwie. Rano zdążyłem jeszcze zwiedzić starożytny port w Jaffie, niegdyś główny port Jerozolimy używany przez krzyżowców. Do centrum wróciłem wzdłuż morza po plaży – to był bardzo przyjemny poranek.

Lotnisko w Tel Awiwie

Nic, ale to nic gorszego nie może się przydarzyć fotografowi (nawet takiemu amatorowi jak ja), niż wizyta na lotnisku imienia Ben Guriona w Tel Awiwie. Przejście przez tamtejsze security jest jak najgorszy koszmar. Wraz z kolejnymi bramkami z punktami sprawdzania bagażu podręcznego czułem, że popadam w coraz gorsze tarapaty. Najpierw sformatowano mi kartę pamięci, żeby sprawdzić czy aparat działa jak powinien (tak, jakby zdjęć z obozów uchodźców palestyńskich nie dało się przesłać przez Internet!). Następnie oznajmiono, że sprzętu fotograficznego ani laptopa nie mogę ze sobą zabrać (a tak, o wysyłaniu sprzętu elektronicznego po trzydniowym testowaniu w „Ben Gurionie” sporo słyszałem!). Uratowało mnie pismo z Uniwersytetu Hebrajskiego, w którym proszono o nie robienie mi problemów. A mimo to musiałem wytłumaczyć i zademonstrować działanie dosłownie każdego przedmiotu, który posiadałem. Następnie przez dwie godziny wszystko było bardzo dokładnie oglądane i wszechstronnie testowane przez kilka osób po kolei: obiektywy odkręcane i przykręcane, wielokrotnie poddawane prześwietlaniu z każdej strony, każdy skrawek torby fotograficznej wyginany na wszelkie sposoby. Nawet szklane filtry wyjmowano z przezroczystych pudełek. Obserwowałem te pedantyczne działania i aż sam zacząłem się zastanawiać, jak można byłoby z tych filtrów, kilku kabelków i baterii skonstruować bombę… Dysk z kopią zdjęć, pechowym trafem, przestał działać, a mój sędziwy laptop rzucono na taśmę między walizki. Na zakończenie – kontrola osobista w zamkniętym pomieszczeniu. A na pożegnanie – całkiem miły uśmiech, muszę przyznać, że bardzo ładnej, pani z security.

***

Jestem znów w Wiedniu. Mam wrażenie, że otacza mnie komfort. Ulice są szerokie, wygodne i wydają się czyste, dookoła nikt nie pokrzykuje, cywile nie noszą karabinów, nikt nie będzie mnie bez powodu przesłuchiwać i przeglądać moich rzeczy, w sklepach nie trzeba prześwietlać bagażu, a w mieszkaniu nie muszę wyłapywać karakonów. Cieszy to, co pozostało: zdjęcia i drobiazgi, które przywiozłem ze sobą. Prawdziwe skarby: kamyk z Doliny Cedronu, grudka ziemi z Ogrójca i kamyk z Jeziora Genezaret.

Bibliografia

• Bahat Dan, Atlas biblijnej Jerozolimy, Wyd. 2, przeł. Ewa Czerwińska, oprac. Waldemar Chrostowski, Wydawnictwo Vocatio, 2005, ISBN: 837146133X.
• Biddle Martin, The Tomb of Christ, illustrated edition, Sutton Publishing, 1999, ISBN: 0750919264.
• Ehrman Bart D., Jesus: Apocalyptic Prophet of the New Millennium, Oxford University Press, 1999, ISBN: 0199839433.
• Montefiore Simon Sebag, Jerozolima. Biografia, przeł. Maciej Antosiewicz i Władysław Jeżewski, Wydawnictwo Magnum, 2011, ISBN: 838965671X.
• Nicolle David and Hook Christa, Crusader Knight, reprint edition, Osprey Publishing, 1999, ISBN: 1855329344.
• Przekład Jakuba Wujka, Biblia. Nowy Testament, Masterlab, 2013, ISBN: 8363625485.

Żadna część niniejszego utworu ani też całość nie może być reprodukowana, powielana i udostępniana w jakiejkolwiek formie bez pisemnej zgody właściciela.

Copyright © 2011-2024 Tomasz Bobrzyński. Wszelkie prawa zastrzeżone.

• Share on Facebook.
• Share on Twitter.
• Pin It!

Jerozolima mistyczna – Jerozolimski pępek świata